Nói đến Viên Nguyệt Ái là nói đến “sự nỗ lực vượt bậc trên cánh đồng văn chương” như lời của nhà văn Nguyễn Hữu Nhàn khi giới thiệu tập truyện ngắn Nửa đời qua bóng đêm (Nhà xuất bản Văn học, 2024). Nói đến Viên Nguyệt Ái, bạn đọc thường nhớ về em với những vần thơ ấm áp trong các tập thơ Hôn thầm trong mơ, Đi qua cơn mơ yêu, Có một điều em giấu và Tình trong cõi vô thường; hoặc truyện thơ Mộng Kỳ Duyên gây nhiều ấn tượng đặc biệt và cả những tranh luận trái chiều trên văn đàn. Tính từ năm 2012 đến nay em đã xuất bản 10 tác phẩm (4 tập thơ, 3 tập truyện ngắn, 2 truyện thơ và 1 tiểu thuyết). Trong số các truyện ngắn em từng viết, (Cho em một lần, Những giao lộ phận người và Nửa đời qua bóng đêm), tôi yêu thích và đánh giá cao tập truyện Nửa đời qua bóng đêm.
Đây là tập truyện ngắn thành công, xét từ bình diện lý luận hay thực tế. Nhìn từ góc độ lý luận, truyện ngắn là thể loại có dung lượng vừa phải, có nhân vật với diện mạo và cá tính riêng biệt; có chi tiết, có tình huống… phản ánh cuộc sống sinh động muôn màu, thường là các câu chuyện kể bằng văn xuôi và có xu hướng ngắn gọn, súc tích và hàm nghĩa hơn so với truyện dài hay tiểu thuyết. Thông thường truyện ngắn có độ dài chỉ từ vài dòng đến vài chục trang. Nửa đời qua bóng đêm là tập truyện ngắn gọn gàng, đáp ứng các tiêu chí của một truyện ngắn, gồm 12 câu chuyện với thế giới nhân vật khá phong phú, có những người lao động bình thường hiền lành, chất phác như nông dân (ông Cang trong Mầm sống, bà Sâm trong Hương bùn không nỡ phai…), công nhân (ông Cần trong truyện Bán mặt trong lòng đất). Có những nhân vật dữ dằn như tù nhân (nhân vật Bửu trong truyện Phục thiện); có nhân vật mưu mô (người đán bà giả điên đi ăn xin trong truyện Một vòng duyên phận)… Dẫu viết về loại nhân vật nào thì kết thúc cũng là hướng thiện, hướng đến những giá trị cao đẹp như chân, thiện mỹ mà dân tộc ta trân trọng xưa nay.
Tập truyện còn thành công về việc tạo dựng những chi tiết khá đặc sắc và những tình huống bất ngờ. Chi tiết dây chuyền rơi ở chuồng gà (Mầm sống) tố cáo người ăn trộm là chi tiết hay, liền đó là tình huống bất ngờ, kẻ trộm không phải là chủ nhân của dây chuyền vàng đó. Chi tiết gặp gỡ bất ngờ hai cha con trong truyện Bán mặt trong lòng đất khá hay, liền đó là sự bất ngờ của tình huống tưởng người con trai bỏ đi vì xấu hổ không muốn gặp cha của mình. Nhưng, thực tế là em đi mua thuốc cho cha.
Tập truyện còn lưu dấu trong lòng độc giả bởi nhiều câu, đoạn giàu chất thơ, cách so sánh, cách lựa chọn từ ngữ, hình ảnh có chọn lọc, “Bà Cần cười, vỗ về bờ vai đã bị năm tháng bào mòn” của chồng trong truyện ngắn Bán mặt trong lòng đất; câu “Gần ao, không khí có vẻ ướt át lành lạnh, muỗi vo ve bén nhọn gai người” trong truyện ngắn Hương bùn không nỡ phai v.v…
Như vậy, về phương diện nghệ thuật, Nửa đời qua bóng đêm đáp ứng đầy đủ yêu cầu của một truyện ngắn. Về nội dung, mỗi câu chuyện trong tập truyện hàm chứa một thông điệp ấm áp về tình người. Thông điệp đó đều nhân văn, hướng thiện và được đúc kết thành một câu văn gọn gàng như châm ngôn sau từng truyện ngắn (Dù là đàn ông hay phụ nữ thì đối với cái đẹp tinh diệu của nghệ thuật cũng đều rung động như nhau, không phân biệt giới tính – “Cõi lưu ly”); (Bĩ cực không phải là điều đáng sợ nữa khi con người biết chìa tay ra cứu vớt nhau trong cơn nguy nan – “Lệ ròng chảy ngược”).
Đọc tập truyện của Viên Nguyệt Ái, người đọc cảm tình với cách đặt nhan đề của em “Mầm sống”, “Phục thiện”, “Hương bùn không nỡ phai”, “Đóa hoa trong lòng mẹ”, “Một vòng duyên phận” v.v…
Mầm sống xoay quanh câu chuyện ông Cang bị mất trộm gà, bà Dậu xót xa tiếc cho ông và trách móc đứa nào tệ, quá tệ dám ăn trộm của người già, neo đơn, lại là người khuyết tật vận động. Bà thương ông thật lòng chứ không phải “thương vay” và câu chuyện có những chi tiết lưu dấu trong lòng độc giả: Chi tiết ông Cang nhìn thấy sợi dây chuyền rơi ở chuồng gà, là dây chuyền của bà Dậu, bà đã cho con trai. Vậy mà…? Không lẽ Thái – con trai bà Dậu lạ là thủ phạm?, “vật chứng“ đây – quá rõ rồi. Điều đó khiến ông Cang và bà Dậu lòng đau như xé. Đoạn đối thoại giữa bà Dậu và ông Cang khiến người đọc không thể không bận tâm:
– Khốn khổ thân ông! Hay là báo công an. Cả một mớ tài sản của người nghèo thế này…
– Không! Tôi… – Ông Cang vội vã từ chối. Đoạn, bờ vai ông bất lực rủ xuống.
– Sao hả ông?
Ông chật vật thả vào tay bà một thứ làm bà theo linh cảm mà hoảng hốt. Mắt ông Cang đỏ ngầu, ươn ướt. Bà Dậu từ khiếp đảm hóa mờ mịt…
– Mang nó về… Tôi… Tôi không báo công an.
Đọc diễn biến câu chuyện, có thể thấy “vật chứng” này cho phép ông Cang và độc giả nghĩ Thái – con trai bà Dậu là kẻ ăn trộm. Tình huống bất ngờ kẻ trộm lại là Hưng con trai của cô Lài, chứ không phải là Thái – con trai bà Dậu. Hành động của Hưng khiến cô Lài thấy xấu hổ “định rút ra khỏi Hội phụ nữ khu”. Tình huống bất ngờ khiến câu chuyện thêm hấp dẫn và khiến cho người đọc lấy lại niềm tin, cùng với tâm trạng ông Cang và bà Dậu. Chi tiết bu gà với thông báo trên mảnh giấy nhỏ “Hãy nuôi chúng” khiến ông Cang xúc động vô cùng, từ nay ông lại có “con” để chăm bẵm, hình ảnh cậu con trai bà Dậu đứng quan sát ở vị trí xa xa, khi thấy ông Cang mang bu gà vào mới an tâm quay gót khiến mọi người thấy như trong lòng được nhen lên ngọn lửa thật ấm, thật thân thiện. Truyện kết thúc có hậu và gợi mở một niềm tin tươi sáng qua hình ảnh vầng sáng ban mai Nhìn từ sau lưng, bóng dáng thanh niên vững chãi mà bình thản, lẻ loi trên đường cái. Anh hứng lấy vầng sáng ban mai đang từ từ lấp ló ra khỏi bầu trời”.
Truyện Bán mặt trong lòng đất nói về tình vợ chồng, tình cha con ấm áp. Ai đã đọc hẳn không thể quên hình ảnh Bà Cần cười, vỗ về bờ vai đã bị năm tháng bào mòn của chồng. Truyện cũng ca ngợi người lao động bình thường với một công việc tưởng chừng như nhỏ bé, bình thường nhưng lại thật cao cả khi được thể hiện qua ngòi bút Viên Nguyệt Ái. Khi đọc truyện của em, trong tôi lại vang vọng câu thơ ca ngợi chị lao công của nhà thơ Tố Hữu năm nào “Những đêm hè/ Khi ve ve/ Đã ngủ/ Tôi lắng nghe/ Trên đường Trần Phú/ Tiếng chổi tre/ Xao xác/ Hàng me…” chị lao công được nhà thơ ví “như sắt, như đồng” bời càng mưa gió chị càng phải làm nhiệm vụ chu đáo hơn, vất vả hơn cho “đẹp làng, sạch ngõ”. Đọc Bán mặt trong lòng đất thấy trân trọng hơn những người lao động chân tay, thấy họ bình thường mà vĩ đại, họ làm được những công việc mà mình không làm được, một cách nhẫn nại, thầm lặng và hiệu quả, góp phần đặc biệt khiến cho môi trường trong lành hơn và sức khỏe mọi người, vì thế, được tốt hơn.
Phục thiện viết về nhân vật Bửu, Bửu được tha tù vào thời điểm cuối năm, nghĩa là, mở đầu câu chuyện, tác giả cho người đọc biết nhân vật chính trong truyện là một tù nhân. Và, theo như Viên Nguyệt Ái kể lại, để viết được về nhân vật này, ngoài việc tra cứu thông tin để tìm hiểu trên mạng Internet em còn phải nhiều lần gọi điện cho cán bộ trại giam để trao đổi, hỏi thêm về ngôn từ cho phù hợp. Cho thấy, em có tâm, có chí và lao động nghệ thuật thật sự nghiêm túc, công phu. Còn nhớ nhà văn Nguyễn Thành Long từng nói về lao động nghệ thuật của nhà văn tựa như phu chữ. Phải tích lũy một vốn từ phong phú và lựa chọn cách sắp xếp, bố trí câu chữ sao cho đúng, cho trúng mới thành công. Và Viên Nguyệt Ái đã thành công ở tập truyện ngắn Nửa đời qua bóng đêm, đạt mục tiêu em đặt ra cho bản thân: tập sách sau phải giá trị hơn tập trước – như lời em tâm sự trong phóng sự “Viên Nguyệt Ái – hành trình vượt lên số phận” do Đài Phát thanh và Truyền hình tỉnh Phú Thọ phát sóng đúng vào ngày Quốc tế người khuyết tật 3/12/2024 như một sự chia sẻ, cảm thông và tri ân những con người thiệt thòi về số phận nhưng lại có nhiều đóng góp tích cực cho đời.
Khâm phục Viên Nguyệt Ái bởi sức lao động và nghị lực phi thường; khâm phục em bởi khả năng học hỏi và lao động nghệ thuật công phu, nghiêm túc. Là người bình thường viết được như em đã khó, với những thiệt thòi của số phận (cơ thể tật nguyền, ngồi xe lăn, lại còn chống chọi với những cơn đau đớn về thể xác do bệnh tật hành hạ) như em còn khó gấp nhiều lần. Em đã thử nghiệm và đã thành công ở nhiều thể loại nhưng chắc hẳn nhiều độc giả nhất vẫn là thể loại truyện ngắn. Điều đó cũng dễ hiểu, thể loại này dung lượng vừa phải, dễ đọc, nhất là trong khi cuộc sống sôi động và hối hả như hiện nay, khi công nghệ hiện đại khiến cho con người được tiếp cận thông tin qua nhiều nguồn chứ không chỉ có một nguồn là sách vở như thời của cha, ông mình ngày xưa. Nửa đời qua bóng đêm là tập truyện ngắn giá trị, đáng đọc, đáng nhớ; ghi dấu sự nỗ lực phi thường và định hình phong cách riêng cho cây viết trẻ và sung sức Viên Nguyệt Ái trên quê hương Đất Tổ Vua Hùng. Được biết em đã từng nhận nhiều giải thưởng của Trung ương và địa phương, nhưng tôi nghĩ, giải cao nhất cho em là sự yêu thương, trân trọng và cảm phục từ mọi người. Chúc cho em mạnh khỏe và giàu sức sáng tạo, tiếp tục đóng góp cho đời nhiều tác phẩm giá trị. Câu chuyện về em đẹp như một bài thơ, thậm chí như một truyện cổ tích giữa đời thường về một hành trình không mệt mỏi vượt lên số phận. Cảm ơn em – tấm gương sáng về nghị lực trong cuộc đời và sự nỗ lực đáng ghi nhận cho văn chương.
Đ.N.T
