Tương truyền rằng: Từ thời Vua Hùng, có một cô gái Mường trước khi về nhà chồng cô được mẹ đưa cho một túi lúa và dặn mang theo về nhà chồng phòng khi nhỡ bữa có cái mà ăn (đó cũng là của hồi môn mà bố mẹ cho cô). Về nhà chồng được vài hôm mẹ chồng nói với cô “ngày mai nhà mình làm cơm mời vị trưởng tộc, con giúp mẹ làm cơm nhé” cô vui vẻ nhận lời và định bụng sau bữa ăn tối sẽ mang lúa ra giã để ngâm gạo đồ xôi. Khi bữa tối xong xuôi, hai vợ chồng cô quấn quýt yêu đương nên quên lời mẹ dặn. Đang ngủ say chợt cô nghe thấy tiếng gà gáy văng vẳng bên tai cô giật mình tỉnh giấc vội vàng đi lấy lúa để giã gạo đồ xôi, thời gian ngâm gạo không được lâu nhưng vì để kịp bữa nên cô đã vớt gạo ra, để ráo nước và đưa vào đồ xôi. Bữa cơm hôm đó vị trưởng tộc cùng mọi người cứ tấm tắc khen xôi cơm ngon dẻo mà lại thơm nữa, không biết là cơm gạo gì, mẹ chồng hỏi cô sôi bằng gạo gì mà thơm dẻo ngon thế? Cô nghĩ ngợi một lúc bí quá đành thốt nên, dạ con sôi bằng gạo Nếp Gà Gáy ạ. Bà mẹ thấy tên lạ tò mò, sao cái tên nghe lạ quá, có phải là cơm sôi ăn với thịt gà à. Cô đỏ mặt ngại ngùng kể lại chuyện. Từ đó, cái tên Nếp Gà Gáy được lưu truyền và bảo tồn cho đến ngày nay.
Gạo nếp Gà Gáy là loại gạo thơm ngon. Đây là giống lúa dài ngày cấy từ tháng 5 đến tháng 10 nên việc trồng và chăm sóc cũng khó hơn nhiều so với các loại lúa khác. Lúa nếp Gà Gáy có thân cao khoảng 1,5m, có hương thơm đặc trưng, đứng giữa cánh đồng vào mùa lúa chín mùi hương của lúa thơm nức, cảm giác đó khiến chúng ta muốn được thưởng thức ngay bát xôi ngon thơm dẻo. Đặc biệt giống lúa này chỉ ưa khí hậu nguồn nước và thổ nhưỡng của vùng đất Mỹ Lung. Lúa không thu hoạch được bằng máy hay liềm mà phải thu hoạch từng bông bằng phương pháp hái nhắt. Hạt gạo to, trắng có ưu điểm khi đồ xôi nhanh chín hơn so với các loại gạo khác. Nếu như gạo nếp thông thường phải ngâm gạo qua mấy giờ, sau đó đồ trong 40 phút mới thành xôi thì gạo nếp Mỹ Lung có thể không cần ngâm gạo, đồ xôi chỉ 15 – 20 phút là chín. Xôi nắm không bị dính tay, ăn một lần nhớ mãi.
Sản phẩm “Gạo nếp Gà Gáy Mỹ Lung” là thương hiệu của Hợp tác xã sản xuất kinh doanh Gạo nếp Gà Gáy Mỹ Lung. Ông Khúc Ngọc Tung – Giám đốc HTX chia sẻ: “Đang trong lúc giống gạo quý bị “thất sủng” thì vào năm 2012, một tổ chức phi Chính phủ nước ngoài đã thực hiện dự án bảo tồn và phát triển Gạo nếp Gà Gáy. Với sự hỗ trợ của dự án này, HTX sản xuất kinh doanh Gạo nếp Gà Gáy của chúng tôi ra đời. Lúc đầu gặp rất nhiều khó khăn, tôi phải cùng bà con nông dân xã Mỹ Lung ngày đêm bàn bạc và quyết tâm quy hoạch cánh đồng riêng để trồng gạo nếp, gìn giữ một sản vật quý cho quê hương. Đồng thời, nghiên cứu đặc tính của giống cây để đưa ra phương pháp chăm sóc phù hợp nhất. Nhóm giống có nhiệm vụ bảo tồn giữ nguồn gen quý, không bị lẫn tạp và cung ứng đủ giống cho các hộ gia đình. HTX trực tiếp hướng dẫn thành viên và bà con nông dân về kỹ thuật trồng, chăm sóc theo hướng sản xuất hữu cơ, thân thiện với môi trường, áp dụng các công nghệ phù hợp như sử dụng ít phân bón, nước tưới, từ đó hạn chế được sâu bệnh mà vẫn tạo ra sản phẩm chất lượng cao, năng suất tốt. Hợp tác xã còn là đầu mối thu mua sơ chế, bao tiêu, tiêu thụ sản phẩm cho các hộ dân trong xã. Đến nay HTX sản xuất kinh doanh Gạo nếp Gà Gáy Mỹ Lung có 160 hộ dân tham gia cung ứng sản phẩm, diện tích gieo cấy nếp Gà Gáy trên 90 ha.” Để thúc đẩy sản xuất Hợp tác xã đã chú trọng đầu tư hệ thống kho chứa, máy xay xát gạo, cải tiến mẫu mã đóng gói sản phẩm đảm bảo giá bán ổn định, gìn giữ thương hiệu bền vững.
Gạo nếp Gà Gáy Mỹ Lung là nét văn hoá ẩm thực lâu đời của người Mường. Gạo thơm ngon và rất độc đáo, nức tiếng khắp nơi. Hiện có hơn 100 đại lý trong và ngoài tỉnh bán tiêu thụ gạo nếp đặc sản này. Mọi người tương truyền cho nhau nghe về huyền thoại ra đời Gạo nếp Gà Gáy Mỹ Lung cũng như những giá trị khác biệt của gạo nếp vùng đất này. Chị Lê Thị Đào ở khu 5 – người bán hàng rau, quả ở chợ Mỹ Lung tâm sự: “Em quê thị xã Phú Thọ lấy chồng về đây. Em rất tự hào về đặc sản của quê hương thứ 2 Mỹ Lung. Mỗi lần về thăm bố mẹ đẻ hoặc người nhà có công việc em đều mang gạo nếp ở đây về làm cỗ. Nhiều người khen, người nọ giới thiệu cho người kia, hàng năm em bán không biết bao nhiêu Gạo nếp Gà Gáy Mỹ Lung cho bạn bè, anh em gần xa”. Đặc sản xứ Mường được quảng bá, giới thiệu qua các Hội chợ trong và ngoài tỉnh, trên các trang mạng zalo, Facebook, Fanpage… Sản phẩm đã được người tiêu dùng đánh giá cao, đạt giải thưởng KOVA năm 2007, đứng trong tốp 100 sản phẩm có thương hiệu nổi tiếng năm 2013, được bình chọn là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu cấp tỉnh năm 2019, đoạt cúp vàng sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu cấp tỉnh và được nhận Bằng khen của Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn. Đặc biệt năm 2020 đạt chứng nhận sản phẩm OCOP 3 sao.
Ông Nguyễn Thành Nam – Chủ tịch Liên minh Hợp tác xã tỉnh Phú Thọ đánh giá: “Sản phẩm Gạo nếp Gà Gáy của HTX sản xuất kinh doanh Gạo nếp Gà gáy Mỹ Lung – đặc sản xứ Mường nổi tiếng ngày càng được nhiều người tiêu dùng tin dùng, giúp người dân xã Mỹ Lung vươn lên thoát nghèo cải thiện cuộc sống, góp phần xây dựng nông thôn mới”.
TRẦN LIÊN
